De lente is eindelijk aangebroken, dus het is tijd voor de eerste grote wielerklassieker van het jaar: Milano-Sanremo! Tijd dus om de geologie van Milaan-Sanremo te bekijken.
La Classicissima di primavera (de voorjaarsklassieker) is de eerste van vijf ‘Monumenten’ van het wielrennen. Voor de 115e editie van dit jaar zullen de renners maar liefst 288 kilometer afleggen van Pavia (niet Milaan!) naar Sanremo. Daarmee is het de langste eendaagse race van het jaar. In deze blog nemen we je mee op een tocht langs de geologie van Milaan – Sanremo. We zien de vele verschillende landschappen van de race van dit jaar, passeren machtige rivieren, niet één maar twee bergketens. En we steken zelfs overblijfselen van een lang verloren oceaan over! Daarna trakteren we onszelf op risotto met een glas wijn erbij. Veel plezier!
(R)ijs, (r)ijs baby
Voor het eerst in haar lange geschiedenis start Milano-Sanremo in de stad Pavia, zo’n 30 kilometer ten zuiden van Milaan. Pavia heeft een van de oudste universiteiten ter wereld (opgericht in 1361). Het heeft een lange geschiedenis die meer dan 2000 jaar teruggaat! In 89 voor Christus stichtten de Romeinen de kolonie Ticinum op een strategische positie naast de rivier de Ticino. Dit ligt op de brede en relatief hoge vlakte van de centrale Povlakte.
Deze vlakte werd gevormd door door gletsjers gevoede rivieren die enorme hoeveelheden sediment afzetten tijdens het Laatste Glaciale Maximum, ongeveer 20.000 jaar geleden. Toen het klimaat geleidelijk weer warmer werd in het laatste Pleistoceen, begonnen machtige rivieren zoals de Ticino en de Po zich een weg te graven in de vlakte. De erosie creëerde een reeks rivierterrassen en steile hellingen die meer dan 10 meter hoog kunnen worden. Dit gaf Pavia een perfecte positie op de vlakte. Het keek uit over de rivierdalen en beschermde de stad tegen overstromingen. Slimme zet van de Romeinen!
Risotto
Vandaag de dag zorgen de vruchtbare terrassen die tijdens de laatste ijstijd zijn gevormd en de overvloed aan water voor de ideale omstandigheden voor de groei van het beroemdste lokale product: rijst! Pavia is de grootste producent van het ‘witte goud’ in Europa. Er zijn ongeveer 1700 rijstboerderijen actief op het grondgebied! Wie wist dat de ijstijden de perfecte omstandigheden creëerden om duizenden jaren later rijst te verbouwen? Eén ding is echter duidelijk: een groot bord lokale risotto zou de renners zeker de energie geven die ze nodig hebben voor de race van dit jaar!
Marmeren wonderen
Tijdens het eerste deel van de race doorkruisen de renners veel van de waterwegen rondom Pavia. Hieronder vallen grote rivieren zoals de Po, maar ook veel kunstmatige waterwegen die in de Povlakte zijn aangelegd. De belangrijkste reden om een netwerk van kanalen te maken was het transport van goederen over de vlakte. Het belangrijkste: het transport van … stenen! Er was veel vraag naar stenen voor de bouw van veel van de middeleeuwse en renaissance paleizen, kerken en kloosters in rijke steden als Pavia en Milaan.
Favoriete rotsen
Op de riviervlakten waren alleen sedimenten zoals zand en modder beschikbaar. Daarom gingen architecten op zoek naar de beste en indrukwekkendste bouwmaterialen in de nabijgelegen Alpenbergen. Hun favoriete steen: het Candoglia marmer. Dit werd al sinds de Romeinse tijd gewonnen in de buurt van het Lago Maggiore. De bouwers gebruikten het Candoglia-marmer voor het bouwen en decoreren van meesterwerken en gebouwen in Noord-Italië. Marmer is een metamorf gesteente dat voornamelijk bestaat uit carbonaatrijke mineralen zoals calciet die onder hoge druk en temperatuur zijn geherkristalliseerd. Het marmer dateert uit het Paleozoïcum (ongeveer 250 tot 540 miljoen jaar geleden!). Het wordt gevonden in lenzen van maximaal 30 meter dik, omgeven door hoogwaardige metamorfe gesteenten die paragneiss worden genoemd.
Het marmer bestaat uit geherkristalliseerde calcietkristallen van >3 mm groot (80-85%) die meestal roze van kleur zijn. De overige 15-20% bestaat uit een heleboel andere mineralen die meestal geconcentreerd zijn in gekleurde banden, zoals de donkergroene banden van diopside en tremoliet. Deze banden geven het Candoglia marmer zijn karakteristieke uiterlijk. Tegenwoordig kun je het Candoglia-marmer bewonderen in veel beroemde gebouwen in Lombardije, zoals de Duomo van Milaan en het monumentale klooster bij Pavia, de Certosa di Pavia.
Een voorproefje van de Apennijnen
Na ongeveer 50 kilometer komen de renners langs de uitlopers van de Apennijnen. Dit is de bergketen die langs de ruggengraat van het Italiaanse schiereiland loopt. Dit deel van de Apennijnen is de Oltrepò Pavese. Hier vind je niet de meest indrukwekkende en hoge bergen, maar eerder glooiende heuvels die voornamelijk bedekt zijn met wijngaarden. Hier produceren ze mousserende wijnen van hoge kwaliteit. En de beroemdste van allemaal, de Bonarda, heeft nauwe banden met de plaatselijke geologie!
Deze mousserende rode wijn wordt gemaakt van verschillende druiven die groeien op bodems van verschillende samenstelling. Dit weerspiegelt de grote verscheidenheid aan rotsen die in het gebied te vinden zijn. Deze druiven groeien op veel verschillende soorten gesteente (zie kaart), waaronder lagen van clastische sedimenten, kalksteen en magmatisch gesteente. De combinatie van deze druiven geeft de wijn zijn typische complexe smaak. Naast het feit dat de rotsen van de Oltrepò Pavese rijke smaken aan de druiven geven, hebben ze ook een rol gespeeld bij het vaststellen van de geologische tijdschaal. De Tortonian etappe, van 11,6 tot 7,2 miljoen jaar geleden, is vernoemd naar de stad Tortona, die de renners na precies 70 km passeren.
Gelukkig voor de renners zien ze niet veel van deze rotsen van dichtbij, want ze passeren alle heuvels en bergen om rechtstreeks naar de Ligurische kust te gaan. Desondanks verdienen ze een goed glas lokale wijn na bijna 300 kilometer racen!
Een verborgen oceaan
Net nadat ze de Apennijnen zijn overgestoken via de Passo del Turchino, bereiken de renners de kust van Ligurië in de stad Voltri. Deze stad is bekend bij geologen, omdat het zijn naam geeft aan het Voltri massief. Dit massief bewaart een verbazingwekkend verslag van een lang verloren gegane oceaan: de Piemonte-Ligurische oceaan. Deze oceaan werd gevormd tijdens het late Jura (ongeveer 170 tot 145 miljoen jaar geleden) door langzame oceanische spreiding tussen de continenten Europa, Iberië en Adria. Deze oceaan duurde echter niet lang! Toen de tektonische krachten in het Krijt veranderden, begonnen de continenten Adria en zijn grotere broer Afrika – waaraan het vastzat – naar het Europese continent toe te bewegen. Gedurende deze tijd begon de relatief dichte oceanische plaat onder de continentale plaat van Adria te zinken. Dit is een proces dat subductie wordt genoemd.
Uit het diepe
De rotsen waaruit de oceaankorst is opgebouwd en de sedimenten die op de oceaanbodem zijn afgezet, reikten tot grote dieptes. Onder hoge druk veranderden ze in verschillende soorten gesteente. Hierdoor ontstonden prachtige gesteenten zoals serpentiniet en eclogiet. De botsing ging door, waardoor sommige van de gemetamorfoseerde oceanische rotsen van grote diepte helemaal naar de oppervlakte werden gedrukt. Dit verbijsterende proces maakt het mogelijk om deze zeldzame rotsen, die ooit in de diepte verborgen waren, vandaag de dag weer aan de oppervlakte te zien in Ligurië!
Geen tijd te verliezen
Zulke zeldzame exemplaren van voormalige oceanische platen die niet op het land bewaard zijn gebleven, worden ophiolieten genoemd. De Ligurische ophiolieten zijn zelfs een van de beroemdste en best bestudeerde ophiolieten ter wereld! Om dit uitzonderlijke geologische erfgoed te behouden, hebben de regionale autoriteiten het Beigua Geopark opgericht. Dit park is sinds 2015 een UNESCO global geopark. Het biedt een hele reeks activiteiten om mensen de plaatselijke geologie te laten ervaren en er meer over te leren. Helaas hebben de renners weinig tijd om enkele goed bewaard gebleven rotspartijen langs de kustweg te bekijken. De race nadert zijn finale!
Een Alpine afwerking
Langs de kust van Ligurië wordt het peloton steeds nerveuzer voor de heuvelachtige laatste 50 kilometer. Hoewel Milano-Sanremo bekend staat als de belangrijkste klassieker voor sprinters, wonnen puncheurs als Mathieu van der Poel hier de afgelopen jaren ook. Geologisch gezien is dit echter een echte bergrace!
Na het doorkruisen van de Apennijnen en het oversteken van een verloren oceaan, vindt het laatste deel van de race plaats in een ander gebergte – de (Ligurische) Alpen! De Ligurische Alpen maken deel uit van de oude botsingszone van Europa en Adria. Deze botsing volgde op de afsluiting van de Piemonte-Ligurische oceaan, zoals hierboven besproken. De geologie van het gebied rond Sanremo is daar een duidelijk bewijs van!
De Sanremo eenheid
Hier bevindt zich de toepasselijke naam Sanremo Unit. Het bestaat voornamelijk uit modder- en zandstenen die zijn afgezet in de zee tussen Europa en Adria. Veel gesteenten die hier worden gevonden zijn zogenaamde turbidieten. Ze worden gevormd door onderwaterlawines die troebelheidsstromen worden genoemd. Deze zand- en modderstromen stromen langs de ondiepe helling van de zeebodem en zijn verantwoordelijk voor het afzetten van enorme hoeveelheden sediment. Een opeenvolging van clastische sedimentgesteenten die zich vormt tijdens een episode van gebergtebouw wordt ‘flysch’ genoemd.
Na verloop van tijd kwam de Helminthoide Flysch, waartoe de gesteenten van de Sanremo Unit behoren, midden in de continentale botsing terecht die de Ligurische Alpen vormde (zie figuur)! Ze werden zwaar vervormd en geplooid toen ze werden samengeperst tussen de grotere landmassa’s van Europa en Adria. Nu vormen deze geplooide turbidietrotsen van de Ligurische Alpen de beroemde heuvels van Milaan-Sanremo, zoals de Poggio di Sanremo. En na een race van 285 km voelt de Poggio echt als het beklimmen van een alpencol!
