Het gebeurt niet vaak dat een normaal gesproken heel rustige straat, weg van de drukte van de stad, in het middelpunt van de belangstelling staat. Tenzij de grote voorjaarsklassiekers voor de deur staan en de aanloop naar de Paterberg, de start van de finale in de E3 Saxo Classic en de slotklim voor de finish in de Ronde van Vlaanderen, met een verglijding te maken kregen. Tijd om de geologie van de Ronde van Vlaanderen en de E3 te bekijken.
Geo-Sports.org koppelt geologie aan wielrennen door middel van dagelijkse blogs tijdens de Tour de France (Femmes) en de vijf monumenten van onze sport. En er is geen andere plek waar koersen en geologie deze maand zo met elkaar verweven waren als in de Middelloopstraat in Kluisbergen.
Let it rain!
In de Lage Landen is de afgelopen maanden recordneerslag gevallen. In de provincie West-Vlaanderen waren er veel overstromingen, maar ook in andere provincies zoals Oost-Vlaanderen, waar de Paterberg ligt, zorgde het overvloedige regenwater voor problemen. In de Middelloopstraat, de laatste aanloop naar de Paterberg, leidde dit tot een aardverschuiving.
De grond daar stortte letterlijk in naast de weg. Om te verklaren waarom dit hier is gebeurd, waardoor de doorgang van de E3 en de Ronde over deze iconische klim in gevaar kwam, moeten we in de geologische geschiedenis duiken.
De Vlaamse Ardennen maken deel uit van het plateau van Midden-België. Je kent het misschien nog wel van de aardrijkskundelessen: vlakke horizonten, ingesneden valleien. In tegenstelling tot de meer oostelijke regio’s van Midden-België zijn de valleien in de Vlaamse Ardennen dieper ingesneden en liggen ze dichter bij elkaar. Je krijgt dus steilere hellingen en daarom zijn wielerwedstrijden hier zo vaak te vinden. Die steile hellingen brengen echter grotere risico’s met zich mee.
De geologie van de landverschuiving
Naast de culinaire specialiteiten zoals geutelingen en mattentaarten, staan de Vlaamse Ardennen ook bekend om de verglijdingen. Hier komt de geologie van de Ronde van Vlaanderen om de hoek kijken. Deze aan de Middelloopstraat dit jaar is zeker niet de eerste. Dit is geologisch en geomorfologisch gezien een bijzonder en interessant fenomeen. Hier is een voorbeeld uit de recente geschiedenis.
De verglijding
In het Paleogeen – van 66 tot 23 miljoen jaar geleden – bestonden de Vlaamse Ardennen voornamelijk uit de ondiepe (Noord)zee en rivieren. Deze rivieren brachten zand, slib en kleideeltjes naar de zee waar ze in lagen op elkaar werden afgezet. We zien twee soorten gesteente in deze lagen: zand, meegebracht door rivieren en vlak langs de kust afgezet, veranderd door de stormgolven die de zeebodem opwoelden. En waar de zee dieper werd en het water rustiger, werden meer kleideeltjes afgezet.
Het zeeniveau was niet constant, maar ging op en neer. Ook is de onderliggende continentale korst gedaald of gestegen. De klei- en zandlagen – en alle mengsels daarvan – kregen een onregelmatig uiterlijk. Die lagen zijn gerangschikt in zogenaamde formaties, zoals deze figuur van de Muziekberg laat zien. Merk op dat de verticale schaal ongeveer 50 keer overdreven is.
De plaats delict
Op LIDAR Hillshade-beelden zijn de mogelijke plekken voor landverschuivingen goed te zien op verschillende plekken langs de loop van De Ronde. Wat heb je precies nodig om zo’n fenomeen te bereiken? Ten eerste heb je hoogteverschillen in het landschap nodig, zoals we onder andere vinden bij de Koppenberg, de Broektestraat bij de Oude Kwaremont en op de Ronsebaan na de Kwaremont.
Vanaf een helling van 5 tot 10% kan er landverschuiving optreden. Ter vergelijking: de gemiddelde hellingsgraad van de Paterberg is 12,5% met het steilste gedeelte zelfs 20%.
Ten tweede moeten er geschikte geologische lagen worden gevonden in de ondergrond: de eerder genoemde formaties van Kortrijk en Merelbeke. Deze kleilagen bevatten smectiet. Dit zijn kleimineralen die water kunnen absorberen. Dit betekent dat water zich tussen de kleideeltjes nestelt. Ze zwellen als het ware op. Een van de gevolgen hiervan is dat de schuifweerstand van de helling afneemt.
Hangend water
Boven deze moeilijk doordringbare kleilagen blijft het grondwater achter in de zandlagen tussen de zand- of slibdeeltjes van die oude rivieren en zeeën. Na lange periodes van neerslag komt er meer grondwater tussen de deeltjes boven de kleilaag terecht. We noemen dit een hangende waterlaag. Hierdoor nemen de wrijvingskrachten tussen de deeltjes af. Ze beginnen ook meer te ‘zweven’, Archimedes, toch? Dat is genoeg om de helling in beweging te zetten. Niet deeltje voor deeltje, maar ‘en masse’. Een aardverschuiving is een massale beweging en massaal zijn ze vaak.
De verglijding aan de Hekkebrugstraat (1995), ten westen van Ladeuze, is het best bestudeerd. Het gleed naar beneden tot meer dan zeven meter aan de bovenkant, met een impact tot 200 meter verderop. Hier was het de klei van Aalbeke die de verglijding veroorzaakte. Lees meer over deze casestudy.
Technische achtergrond
Een verglijding heeft een steile rand aan de bovenkant en daarna vaak een tegenhelling. Dit komt doordat het glijvlak hol is en dus naar achteren helt. Dit is meestal gemakkelijk te zien aan de vegetatie omdat bomen dan naar achteren hellen. Een groter aantal steile randen en tegenhellingen is mogelijk bij grote verschuivingen.
Dieper naar beneden eindigt de gradiënt met een ‘voet’. Dit is waar de opluchting groter wordt dan voorheen. Op de illustratie hieronder laat de dubbele pijl zien hoe diep en hoe ver de massa verschoven is. In het geval van de Hekkebrugstraat was de verhoging meer dan twee meter.
En nu?
De gemeente Kluisbergen moest snel handelen om de verzakking naast de Middelloopstraat te herstellen na de wekenlange regen in de periode voor Kerstmis 2023. Over een lengte van meer dan 70 meter gleed de helling naar beneden, langs een steile helling tot drie meter diep. Het houten hek werd daar beneden gevonden. Let ook op de oranje pijp die daar uitkomt en die regenwater onder de weg door de helling in leidde. Nog meer water gebruiken als smeermiddel voor die aardverschuiving was achteraf gezien misschien niet zo’n goed idee.
De E3 Saxo Classic staat op 22 maart op de kalender en De Ronde negen dagen later. Wat is De Ronde zonder de tandem Kwaremont en Paterberg?
Er zijn nu ijzeren platen in geboord en de holtes naast de weg. Ze worden opgevuld om ervoor te zorgen dat de verzakking niet verergert. Het beton is aan het uitharden. De hekken zijn gerepareerd en de weg is gestabiliseerd. Ze zijn al open voor fietsers en gaan de donderdag voor de E3 Saxo Classic weer open voor auto’s.
Het was een race tegen de klok die niet alleen de wielerfans in spanning hield, maar ook de penningmeester van de gemeente Kluisbergen, want deze geologische hindernis op weg naar glorie in de E3 en De Ronde is zeker geen goedkope. Het kostte 300.000 euro! Misschien kun je de volgende keer bij de aanleg van wegen in deze geologisch zeer interessante regio advies vragen aan een plaatselijke geoloog. Het kan je een hoop geld en stress besparen. Veel plezier met racen iedereen!
Douwe van Hinsbergen was ter plaatse om je nog wat meer Ronde van Vlaanderen-geologie te tonen. Hij legt uit hoe je een Vlaamse heuvel maakt.
