In de enige echte Nederlandse voorjaarsklassieker genieten renners van het prachtige landschap van Zuid-Limburg tijdens de Amstel Gold Race. De regio staat bekend om zijn heuvels. Dit maakt de regio natuurlijk zeer geschikt voor een wielerwedstrijd! Naast deze hoogteverschillen, die voor Nederland bijzonder groot zijn en voor veel verzuurde kuiten zorgen, staat de regio ook bekend om zijn prachtige geologie. Van de oudste blootgelegde geologische formaties tot zeekalksteen en groen zand, door de wind opgeblazen Löss-afzettingen, de Amstel Gold Race heeft het allemaal! En dan is er ook nog de heftige beklimming van de trap van Maasterrassen naar (hopelijk) de hemel bij de finish! Dit is de geologie van de Amstel Gold Race.
Na de start in Maastricht voeren de eerste 15 kilometer over de terrassen van de Maasvallei. De eerste klim heeft zelfs de naam Maasberg. De geologische geschiedenis van de Maas (of Meuse in het Frans) zal een belangrijke rol spelen in deze race. Het bochtige parcours van de Amstel Gold Race stuurt de renners de trap van terrassen van de Maas op. Het landschap lijkt op een trap omdat het wordt gekenmerkt door relatief vlakke delen die worden gescheiden door korte maar steile hellingen. Maar wat zijn “rivierterrassen” precies en waarom domineren ze de Amstel Gold Race?
Stairway to heaven
Rivieren geven landschappen vorm door erosie en afzetting van sediment. Erosie treedt op wanneer stromend water rotsen en grond wegslijt, terwijl afzetting optreedt wanneer sediment dat door het water wordt meegevoerd, bezinkt. Deze processen vormen elementen zoals zand- en grindbanken, rivieroevers en uiterwaarden. Wanneer een rivier zich in het omringende landschap snijdt, laat hij een verlaten riviervlakte achter. We noemen ze rivierterrassen.
Over het algemeen vormde de Maas tijdens de koude ijstijden van de laatste twee miljoen jaar een brede, gevlochten riviervlakte die voornamelijk uit zand en grind bestond. Natuurlijke klimaatcycli leidden tot een verandering in de rivierafvoer en een toename van de bedekkingsvegetatie. Dit resulteerde in een verminderde aanvoer van sediment. Hierdoor veranderde het rivierpatroon van de Maas in een meanderende vorm tijdens de warmere perioden tussen de ijstijden. Het is vooral tijdens deze warme interglacialen dat de rivier insnijdingen maakte en de zand- en grindrijke glaciale riviervlakte van het vorige glaciaal als rivierterras achterliet. Terras. Incisie. Nieuw terras. Weer insnijden. Dan krijg je een trapvorm.
Deze afwisseling tussen glacialen en interglacialen alleen is echter niet voldoende om de 31 (!) terrasniveaus in Zuid-Limburg te verklaren. We hebben een ander geologisch proces nodig om bij deze grote reeks rivierterrassen te komen. We gaan verder met de geologie van de Amstel Gold Race en gaan nog een paar miljoen jaar terug in de tijd.
Hobbels op de weg!
Tussen kilometer 22 en 27 kruisen de renners een van de grootste breuken in de Nederlandse ondergrond. Dit is de Heerlerheidebreuk en maakt deel uit van het Feldbiss breuksysteem. Het is nu een kleine hobbel, maar was vroeger berucht vanwege de vele verstoringen door ondergrondse steenkoolmijnen.
Het Feldbiss-breuksysteem bestaat al een tijdje (ongeveer 6 miljoen jaar geleden) en is nog steeds actief. Het veroorzaakt af en toe aardbevingen in Zuid-Limburg en omliggende gebieden. De bekendste daarvan is de aardbeving in Roermond in 1992. Die had een kracht van 5.8 op de schaal van Richter!
Easy does it
De Vrije Universiteit Amsterdam heeft een geul gegraven over de Heerleheidebreuk bij kilometerpaal 22 om te kijken of de breuk in het recente verleden actief is geweest. Gelukkig is dat niet het geval en kan de koers doorgaan. Voor nu.
De voortdurende, zij het zeer langzame, opwaartse beweging door het breuksysteem in combinatie met de afwisseling van glaciale en interglaciale perioden is, vooral sinds het begin van het Pleistoceen (2,58 miljoen jaar geleden), niet alleen belangrijk voor de vorming van rivierterrassen, maar ook voor hun behoud. Het is deze unieke combinatie die resulteerde in de 31 rivierterrassen van de Maas in Zuid-Limburg. Als de renners Elsloo naderen, komen ze de eerste stap tegen: de Maasberg en er zullen er nog vele volgen.
Beestjes
Als de renners na 56 kilometer bij Nijswiller naar het westen afbuigen, steken ze het Geuldal over op weg naar het plateau van Margraten. Dit relatief vlakke gebied staat geologisch bekend om zijn kalksteen. In dit gebied zijn de relatief zachte en (zeer) fijnkorrelige (Formatie van Gulpen) en jongere zandige kalkstenen (Formatie van Maastricht), in Limburg bekend als mergel, dicht aan de oppervlakte aanwezig (hoewel vaak bedekt door een dunne laag grind van de Maasterrassen). Deze kalkstenen werden gevormd in een mariene omgeving tijdens het Maastrichtien (72,1-66 miljoen jaar geleden). Ze zijn beroemd om hun fossielen, waarvan de Mosasaurus een bekend hoogtepunt is. Dit is geen dinosaurus maar een hagedis. In deze video vertellen we je hoe.
Bloemen
Na 107 kilometer zijn we bij de Geul bij Epen. Tijdens de sanitaire stop is er gelegenheid om het beroemde felgele zinkviooltje te plukken. Disclaimer: doe dit niet. Het is illegaal. We hebben het zinkviooltjes te danken aan de grote hoeveelheden zware metalen, zoals zink en lood, en andere viezigheid die in de Geul werden gedumpt tijdens de lood- en zinkmijnbouw.
Dit gebeurt al sinds de middeleeuwen in Plombiere (de naam zegt het al!) en Moresnet. Oorspronkelijk was deze mijnbouw zeer winstgevend. Omdat Pruisen (nu Duitsland) en Nederland (België was nog niet onafhankelijk) het niet eens konden worden over waar de winst naartoe moest, was dat gebied meer dan een eeuw lang een onafhankelijke staat, van 1816 tot 1918. Ministaatje “Moresnet”, een soort Monaco! Maar het erts is nu niet meer winbaar en “Moresnet” werd ontbonden. De laatste loodmijn sloot in 1922. Ze hebben er zelfs een monument van gemaakt!
Geologische hotspot
Zo’n 120 kilometer van de streep steken we bij Epen de Geul weer over. Vlakbij deze locatie vinden we de oudste blootgelegde geologische formatie van Nederland. De geologische hotspot in de verlaten Heimansgroeve geeft een prachtig inzicht in het Carboon. Hier zijn zandstenen en schalies te zien van de Epen Formatie, die 326 tot 313 miljoen jaar geleden werden afgezet in een ondiepe zee waarin zand en klei bezonken.
Je kunt kleine brachiopoden (Lingula) en grafsporen in de zandsteenlagen zien. Deze lagen zijn -geologisch gezien- iets ouder dan de afzetting van dikkere, en vroeger ontgonnen, steenkoollagen. Helaas is het bord dat ter verduidelijking in de groeve is opgehangen niet correct. De makers van het bord zagen de vouw niet en verwarden de goed ontwikkelde druksplitsingen in de schalie misschien met sedimentaire lagen, waardoor er meer fout staat. Wikipedia heeft het wel goed! De plooi werd gevormd tijdens de varistische orogenese, een periode van gebergtevorming ruwweg 300 +/- 40 miljoen jaar geleden toen de supercontinenten Gondwana en Laurussia botsten om een nog groter continent, Pangea, te vormen.
De grootste geologische evenementen op wereldschaal keren terug in de geologie van de Amstel Gold Race. Dat maakt het allemaal zo fascinerend.
Hoogtepunt
Vanaf dit punt diep terug in de tijd begint, na een rit door Vijlen naar Vaals, de klim naar de top van de Vaalserbergtrap. Dit drielandenpunt brengt de renners ongeveer 140 hoogtemeters omhoog naar niet alleen het hoogste punt van (het Europese deel van) Nederland met 322,4 meter, maar ook het drielandenpunt tussen Nederland, België en Duitsland.
Bovendien is het in deze regio dat de Vaals Formatie aanwezig is aan of dicht bij de oppervlakte. Deze glauconitische groene zanden en kleiachtige zandstenen werden gevormd in een ondiep zeemilieu tijdens het late Krijt en worden in de rest van Zuid-Limburg over het algemeen bedekt door de jongere kalkstenen van de Gulpen Formatie en de Maastricht Formatie, wat het extra bijzonder maakt om de afzettingen van de Vaals Formatie te kunnen zien in de ontsluitingen langs de haarspeldbochten van de klim. Maar of de renners er oog voor hebben? We hopen echter dat we jullie als kijkers kunnen verrassen met deze kennis.
Cauberg
Op 81 kilometer van de streep gaan we voor het eerst de Cauberg op. Daar klimmen we omhoog langs een dikke laag kalksteen uit Meerssen, doorsneden met grottenstelsels. De Limburgers spreken liever van ‘groeve’, dus de gemeentegrot heeft de naam Valkenburgergroeve. Denk ook aan de Sibbegrubbe (groeve).
We vinden ook löss (zoals in Parijs-Roubaix). Dit is een karakteristieke door de wind opgeblazen afzetting van voornamelijk slib, gevormd tijdens de ijstijden. Tijdens deze perioden was de Noordzee droog omdat veel water was opgeslagen in uitgestrekte gletschers op het land. Bovendien was er tijdens deze koude periodes bijna geen vegetatiebedekking, wat het transport van dit zeer fijne stof door de wind naar het hoger gelegen Zuid-Limburg vergemakkelijkte. Deze lössdeken is bijna overal in Zuid-Limburg afgezet en is, vooral in de luwte van de rivierdalen, soms wel 10 meter dik. De lössafzettingen bedekken daarom gedeeltelijk de hoogteverschillen tussen de rivierterrassen van de Maas, waardoor ze soms een gematigerde helling hebben dan oorspronkelijk. Dat is dan jammer. Net geen Angliru op de flanken van de Cauberg.
Bouwstenen
Rond de Cauberg vinden we een kalksteenpakket dat relatief vrij is van vuursteenknollen, waardoor de zachte, poreuze kalksteen relatief gemakkelijk in blokken gezaagd kon worden door de mergelzagers. Ze doen dit al sinds 1500. Als je door het Zuid-Limburgse heuvelland rijdt, zie je overal gebouwen en boerderijen die zijn opgetrokken uit die kalksteenblokken. Die blokken lijken veel te zacht om huizen mee te bouwen. Maar als je er eenmaal mee bouwt, worden de blokken steeds steviger.
Wanneer regen de kalksteen vult met water, lost een deel van de kalk in het poriënwater op. Dat water verplaatst zich naar het oppervlak van het blok, waar het water verdampt en de kalk neerslaat en de poriën vult. Ze worden dus geleidelijk sterker, maar de binnenkant blijft dan broos. Je moet dus geen gaten maken aan het oppervlak, anders hol je het blok van binnenuit uit. Dit soort verwering heeft een naam: tafoni verwering.
Een meteoor van ver
In de finale doen we de Geulhemmerberg twee keer. Nietsvermoedend, vlakbij de grotwoning passeren de renners een klein zwart lijntje tussen twee kalksteenlagen, tussen de Meerssense kalksteen en de Geulhemse kalksteen. Dit weerspiegelt een gebeurtenis die de wereld 66 miljoen jaar geleden volledig op zijn kop zette. De gigantische inslag van de Chicxulub-meteoriet in Mexico maakte toen een einde aan het rijk van de dinosauriërs en mosasauriërs en maakte de weg vrij voor de voorouders van de zwetende pedaleurs. In deze clip kun je deze dunne laag zien die geologisch-historisch zo’n enorme impact heeft gehad. Zonder die meteoor waren we misschien nooit geëvolueerd tot mensen op twee wielen op de Geulhemmerberg.
Eindelijk
De finale omvat ook twee keer de Bemelerberg, die ook deel uitmaakt van de Maasterrassen. Ook hier zijn het prachtige Maastrichtse krijt en de afzettingen van de Maas te bewonderen. Hopelijk kunnen de renners genieten van de fascinerende geologie van de Amstel Gold Race. Dit is een wielerklassieker met een gouden geologisch randje door het prachtige Zuid-Limburgse landschap. Misschien kun je op een dag zelf terugkeren voor een ritje en je vergapen aan de geologische schatten.
Marjolein legt uit hoe een tropische zee leidde tot de bouwstenen van de huizen langs het parcours. Ze vond ook een zeebeest……
