We beginnen onze etappe in de Ardennen, meer specifiek Bastenaken in België en reizen zuidwaarts de Franse Ardennen in. Waar doet Bastenaken je aan denken? Misschien doet het je denken aan smakelijke speculaaskaramelkoekjes of aan een belangrijke veldslag in de Tweede Wereldoorlog en het oorlogsmuseum dat er nu staat. Maar op deze fietsgekke blog doet Bastenaken ons vooral denken aan de epische Ardennen-fietsklassieker Luik-Bastenaken-Luik.
Maar als geologen denken we aan het mineraal bastoniet dat genoemd is naar de stad Bastogne. Voor degenen onder jullie die geïnteresseerd zijn in alles wat glanst. Het is een mica, een zeer donkere ‘hydro-biotiet’, die wordt gevonden in kwartsaders in de omgeving van Bastogne. Het werd voor het eerst beschreven in de Les Roches-groeve net buiten de stad in 1862. Dit is een primeur voor ons bij GeoTDF, een mineraal dat is vernoemd naar een stadje. We konden je dit niet vertellen, maar in deze blog richten we ons op iets anders. We racen door valleien in plaats van over heuvels. Maak je vast voor een goed geologisch verhaal.
Zo oud als de heuvels
De Ardennen is de plek waar de rivieren vóór de bergen kwamen. Dit is iets wat we binnenkort zullen uitleggen, want het is vaak andersom. In de etappe van gisteren klommen we al door de Ardennen over bekende beklimmingen als La Redoute en Roche Aux Faucons, maar we waren druk bezig met onze Mosasaurus. Gelukkig vinden we ook op het parcours van vandaag een aantal van de mooie beklimmingen van de Ardennen, zij het iets minder steil. Laten we terugreizen in de tijd en zien hoe de rivieren voor de bergen kwamen in de Ardennen.
“As old as the hills” is een veelgebruikt gezegde in het Engels als het gaat om iets dat heel oud is. Indirect impliceert het dat heuvels en bergen voor eeuwig zijn. Standvastig, onverzettelijk. De reuzen der aarde zien de opkomst en ondergang van wereldrijken en zullen dat blijven doen tot het einde der tijden. Geologen zijn het daar niet mee eens. De levenscyclus van bergen, of beter gezegd de rotsen waaruit ze bestaan, is gewoon een ongelooflijk langzaam proces dat miljoenen jaren overspant. Maar net als sterren worden rotsen geboren en sterven ze. Ze documenteren de beweging van continenten, met de geschiedenis van oude oceanen en lang vergeten vulkanen geschreven verborgen in hun pieken. Dat proces is wat geologen mooi vinden.
De rotsen waaruit het huidige Ardennengebergte bestaat, zijn meer dan 300 miljoen jaar geleden gevormd. Ze zaten gevangen in een spectaculaire gebergtegordel die zich uitstrekte van Polen, via Duitsland en België, naar het zuiden van Engeland en het oosten van de Verenigde Staten. Dit was voordat de Atlantische Oceaan bestond. Deze gebergtegordel werd gevormd toen de continenten Laurasia (Noord-Amerika plus Eurazië) botsten met Gondwana (Afrika, Zuid-Amerika en alle andere continenten op het zuidelijk halfrond) en het supercontinent Pangea vormden.
De machtige berg
Je zou kunnen denken dat de heuvels die de ruiters in de Ardennen doorkruisen overblijfselen zijn van die oude bergen, maar de rivier de Ourthe vertelt een ander verhaal. We koersen eigenlijk tegen de oude valleien omhoog en niet de heuvels. Hier begint het geologische plezier van de Ardennen pas echt.
Hoe krijg je bergen? Gemakkelijk. Het land moet eerst stijgen en een heuvelrug of plateau vormen. Dan hebben we eroderende middelen nodig om het land vorm te geven. Voeg regen of sneeuw toe. Het worden beekjes, stroompjes en uiteindelijk rivieren die het opgehoogde land doorsnijden. Ze vechten zich altijd een weg terug naar zee. Het is eigenlijk de erosie die verantwoordelijk is voor de vorming van de prachtige (af en toe besneeuwde) toppen die menig dichter en amateur-vakantiefotograaf hebben geïnspireerd.
Maar het land wil plat zijn. Het is natuurlijk een beetje een grove generalisatie; je zou kunnen zeggen dat het land niets actief “wil”. Het is echter zijn lot om uiteindelijk gladgestreken te worden, zo plat als een pannenkoek. Alle heuvels en bergen die ooit hoog boven een landschap uittorenden, zullen uiteenvallen en vervlakken. De oude bergketens uit het Carboon en Devoon zijn verdwenen en over ongeveer 200 miljoen jaar zullen de Pyreneeën en Alpen ook verdwenen zijn. Ze hebben gewoon tijd nodig om weg te eroderen. We zagen dit proces ook tijdens de Olympische Spelen, waar de heuvels in Parijs zelf letterlijk als laatste overeind bleven.
Rivieren die op hol slaan
Terug naar de rivieren. Rivieren nemen alle brokstukken mee uit de bergen die ze eroderen en vervoeren ze naar beneden, naar beneden, naar beneden. Dit vult de holtes en spleten van onze wereld op. Zelfs de machtigste berg of door de mens gemaakte bouwwerken zoals piramides zullen uiteindelijk eroderen en verdwijnen en een vlak oppervlak achterlaten. Rivieren geven vorm aan het land, maar het landschap heeft ook het een en ander te zeggen over hoe een rivier stroomt. De steilte van een helling kan van invloed zijn op het soort pad dat een rivier neemt. In bergachtig terrein volgen ze de zwaartekracht om de snelste weg naar beneden te vinden, waarbij ze rechte, scherpe valleien afsnijden.
Zodra ze vlakker terrein bereiken, banen rivieren zich een weg over vlaktes in “meanders” terwijl ze hun tijd nemen om de zee te bereiken. Dergelijke meanders zijn bekend van rivieren als de Rijn, de Amazone of de Mississippi. Maar rivieren als de Ourthe, de Amblève of de Moezel meanderen door de Ardennen! Dat zou je niet verwachten, want rivieren gedragen zich meestal niet zo in de heuvels, ze kronkelen alleen in vlakke gebieden. Een van de bekendste locaties hiervoor is in de buurt van de bekende klim van Roche aux Faucons die we gisteren deden.
Maar hoe?
Deze rivieren kronkelen als op het vlakke. En als je uit de valleien klimt, zie je dat de heuveltoppen vlak zijn. Je kunt heuveltoppen in meerdere valleien verbinden met een rechte lijn. Dit vertelt ons dat de Ourthe en zijn waterige vrienden al door het gebied stroomden toen de Ardennen nog vlak waren. De heuvels die hier gevormd werden in het Devoon en Carboon zijn verdwenen, weggesleten na tientallen miljoenen jaren erosie. Voldoende ruimte voor de rivier om over de ooit machtige bergen te kronkelen.
Wat er daarna gebeurde is wat onze paradox creëert. De rivieren bemoeiden zich met hun eigen zaken en ongeveer 1 miljoen jaar geleden begon het land opnieuw te stijgen. Hierdoor erodeerde de rivier in de vlaktes en ontstonden de meanderende valleien die de Ardennen vormen zoals we die nu kennen. Hierdoor creëerden de rivieren de heuvels. Ze sneden dieper en creëerden beklimmingen in wat ooit een vallei was. Fascinerend, nietwaar? We hebben er deze clip over gemaakt rond Luik-Bastenaken-Luik.
Altijd wat discussie
De oorzaak van deze (geologisch) jonge bergopwaartse beweging is onderwerp van discussie onder geologen. Sommigen denken dat het iets te maken heeft met botsingen in het Middellandse Zeegebied, maar de Ardennen vertonen niet veel deformatie in de afgelopen miljoen jaar. Ze kwamen alleen maar omhoog. Anderen speculeren dat vulkanisme in de Eiffel verantwoordelijk zou kunnen zijn, of zelfs het groeien en afnemen van ijskappen in de ijstijden. Die discussie laten we aan hen over.
Dus, als laatste opmerking, de Ardennen zijn niet langer een gebergtegordel, maar een riviergordel, waar de rivieren de heuvels maken! De rotsen langs het parcours zijn gevormd en vervormd tijdens het ontstaan van een oude gebergtegordel. Dat erodeerde weg. De steile wegen die de renners gisteren beklommen en in etappe 5 weer zullen beklimmen, behoren tot valleien die in een andere, veel jongere tijd zijn gevormd. Het lijkt wel een omgekeerde wereld, geologisch gezien. Eerst de rivieren, dan de beklimmingen. Wie klimt het snelst de dalen in?
