Vandaag voegen we wat zout toe aan de Tour de France. Stel je voor dat je door de schilderachtige landschappen van de Povlakte in Italië fietst. Stel je voor dat je deel uitmaakt van etappe 2 van de Tour de France 2024. Je fietst van Cesenato richting Ravenna. Aan je linkerhand zie je het laagland en de wijngaarden rond de Povlakte. Aan je rechterhand zie je de Middellandse Zee in de verte glinsteren in het zonlicht.
Sluit je ogen even. Zorg ervoor dat je niet je evenwicht verliest op de fiets en je race vanaf het begin verpest. Open nu je ogen en kijk om je heen. Links van je zie je een dor landschap met weinig of geen begroeiing. Er zijn enkele stilstaande vijvers en Camargue-achtige zoutmoerassen. Rechts van je is de grote verrassing. De mediterrane wateren zijn er niet meer, maar in plaats daarvan is er een woestijnachtig landschap vol zout.
Tijdreizen
Geloof het of niet, misschien droom je niet, maar heb je gewoon iets te hard getrapt. Zo hard dat je een tijdportaal opende en ~6 miljoen jaar terug in de tijd ging. Als je beseft dat de aarde ~4600 miljoen jaar oud is, zijn zes miljoen jaar net een maand. We bevinden ons nu in een tijd waarin de Middellandse Zee vermoedelijk al zo’n honderdduizend jaar is opgedroogd. Het is een tijd waarin onze geliefde zee werd getroffen door een zoute ecologische crisis die vandaag de dag bekend staat als de ‘Messinian Salinity Crisis’. Messinian is een geologische leeftijd die dateert van ~7,2 miljoen jaar geleden. Het dankt zijn naam aan de oude stad Messina in het noordoosten van Sicilië, dezelfde stad waar Vincenzo Nibali vandaan komt.
Riemen vast en laten we samen wat zout toevoegen aan deze reis. We duiken in de diepten van het verleden, navigeren door de kronkels van de geschiedenis van de aarde en onthullen de geheimen van de ‘Messinian Salinity Crisis’.
Wetenswaardigheden
Hier zijn twee feiten die je moet onthouden voordat we verdergaan. Je kunt ze ook gebruiken om je vrienden te verbazen bij de volgende pubquiz.
- De Middellandse Zee is via de Straat van Gibraltar verbonden met de Atlantische Oceaan. Zonder deze verbinding zou het waterniveau in de Middellandse Zee drastisch dalen door een hogere verdampingssnelheid (als gevolg van de temperatuur) dan de toevoer van zoet water. Het zoute water van de Atlantische Oceaan compenseert dit verlies door via de zeestraat naar de Middellandse Zee te stromen.
- Wanneer de zon zout water verwarmt, verdampt het en laat het opgeloste zouten achter. Deze zouten kristalliseren na verloop van tijd en vormen evaporietmineralen die zich ophopen als vaste gesteentelagen op de zeebodem. Voorbeelden zijn haliet (keukenzout) en gips. Ze vormen elk verschillende soorten evaporietgesteente, afhankelijk van de omgevingsomstandigheden.
Laten we beginnen met het verhaal
Ons verhaal begint ongeveer 5,97 miljoen jaar geleden. In die tijd verschilde de Middellandse Zee niet veel van wat we nu kennen. Het was een uitgestrekt, onderling verbonden waterlichaam dat krioelde van leven, omringd door weelderige landschappen en diverse ecosystemen. Onder het rustige oppervlak lag echter een geologische tijdbom die op uitbarsten stond te wachten. De tektonische krachten die de aardkorst vormden, stonden op het punt een kettingreactie te ontketenen die de loop van de geschiedenis van het Middellandse Zeegebied zou veranderen. Centraal in ons verhaal staat de Straat van Gibraltar, de poort die de Middellandse Zee met de Atlantische Oceaan verbindt. Door deze smalle doorgang stroomde het water vrijelijk, waardoor een delicaat evenwicht van zoutgehalte en leven in de Middellandse Zee in stand werd gehouden.
De rusteloze aardkorst had echter andere plannen. Tectonische bewegingen sloten geleidelijk de poort van Gibraltar af, waardoor de Middellandse Zee werd geïsoleerd van de uitgestrekte wateren van de Atlantische Oceaan. Nu de instroom van water werd beperkt, was de weg vrij voor een ongekende gebeurtenis – de zoutwatercrisis in Mesen.
Het wordt zout
Toen de Middellandse Zee was afgesneden van zijn levensader, kwam verdamping in het middelpunt te staan. Onder de brandende zon begon het waterpeil te zakken. Ze lieten uitgestrekte zoutvlakten achter, de evaporieten, waar ooit zeeën waren. Het ooit blauwe water veranderde in een dor landschap van zout, dat zich uitstrekte zover het oog reikte. Spoel miljoenen jaren vooruit, want vandaag kunnen we de overblijfselen van deze oude crisis aanschouwen. De zoutafzettingen die gevormd werden tijdens de Messiniaanse zoutcrisis bestaan nu als indrukwekkende zoutbergen en rotsachtige terreinen in het Middellandse Zeebekken, begraven onder jongere sedimenten onder de zeebodem, of op het land op plaatsen die je op elk moment kunt bezoeken (Spanje, Italië, Cyprus, onder andere plaatsen).
We vinden een van deze zoute plekken langs de route van de tweede etappe van de Tour de France. Tussen Brisighella en Riolo Terme ligt namelijk het regionale park van de ‘Vena del Gesso’, wat letterlijk vertaald ader van gips betekent. Onthoud dat gips een van de zoute gesteenten is die we evaporieten noemen. In dit park wordt het landschap gedomineerd door dikke gipslagen die ooit, tijdens de Messiniaanse zoutcrisis, op de verdampende bodem van de Middellandse Zee lagen. Maak op een zonnige dag een wandeling in het Vena del Gesso Park. Op de grond zie je overal gloeiende kristallen. Dat is het gipsgesteente. De kristallen worden Selenieten genoemd. Dit komt uit het Grieks en betekent “maansteen” of “maansteen” vanwege de gelijkenis met de gloed van de maan.
Een woestenij
Weer terug in de tijd. De Messiniaanse zoutcrisis bereikte zijn hoogtepunt ~5,55 miljoen jaar geleden. Stel je het uitzicht op dat moment eens voor! Het was een desolate woestenij waar geen enkel organisme kon overleven. Een schriler contrast met het levendige zeegezicht dat de regio ooit domineerde is bijna niet mogelijk. Het leven zoals het Middellandse Zeegebied dat kende, werd in chaos veranderd. Ecosystemen werden verstoord en soorten worstelden om zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Weinig organismen zochten hun toevlucht in geïsoleerde waterplassen, waar ze zich tegen de verwachtingen in vastklampten om te overleven.
Ondertussen had de afwezigheid van water aan de oevers van de Middellandse Zee verstrekkende gevolgen. De rivieren slonken tot druppels en lieten droge rivierbeddingen en uitgedroogde landschappen achter. De eens zo welvarende gemeenschappen die voor hun levensonderhoud afhankelijk waren van de zee, kwamen voor ongekende uitdagingen te staan en moesten het onderspit delven.
Tectoniek redt de dag
640.000 jaar lang bleef het Middellandse Zeegebied gevangen in een staat van crisis. Het water verdampte langzaam onder de meedogenloze zon. Maar net zo plotseling als het begon, bereikte de crisis 5,33 miljoen jaar geleden zijn hoogtepunt. Tektonische bewegingen gaven het landschap opnieuw vorm. De poorten van Gibraltar gingen open en de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan waren weer met elkaar verbonden. Dit punt markeert het begin van een nieuw geologisch tijdperk dat de Zanclean wordt genoemd. Het Zanclean tijdperk begon met wat wetenschappers de catastrofale Zanclean Reflooding noemen. Met het herstel van de Atlantisch-Mediterrane verbinding begon het water van de oceaan terug te stromen in de Middellandse Zee, alsof je de kraan van die gigantische badkuip openzette. Dit vulproces vond plaats over een geologisch gezien vrij korte periode. Met de terugkeer van het water kwam er nieuw leven dat langzaam opbloeide.
De Messinian Salinity Crisis herinnert ons eraan hoe de geologie onze wereld vormt. Van zijn bescheiden oorsprong als smalle doorgang tot zijn evolutie tot een uitgestrekt, zoutwaterbekken, de Middellandse Zee weerspiegelt het verstrijken van de tijd. Terwijl we de schoonheid van de natuur langs de verschillende etappes van Tour de France 2024 bewonderen, mogen we niet vergeten dat onder de serene buitenkant een geschiedenis schuilgaat vol dramatische omwentelingen.
NB: Blogs in andere talen dan het Engels worden allemaal automatisch vertaald. Onze schrijvers zijn niet verantwoordelijk voor taal- en spelfouten.
