We vervolgen onze zomerserie met de geologie van Parijs, en meer specifiek de geologie van de Olympische wegwedstrijd. Als de renners de Butte Montmartre en Butte Belleville beklimmen tijdens de laatste kilometers van de Olympische wegwedstrijd, vragen ze zich vast niet af waarom die heuvels er zijn. Het enige waar ze aan denken is goud, zilver en brons. Maar wij vragen het ons natuurlijk wel af. Wat is de oorsprong van al die heuvels bij Montmartre en Belleville? Laten we eens in de geologie van Parijs duiken.
Gevormd door Seine en Marne
Als je op de hoogtekaart van Parijs en omgeving kijkt, valt meteen op dat het centrum van Parijs in het hart van een brede vallei ligt. Deze vallei is gevormd door de rivier de Seine en haar belangrijkste zijrivieren, zoals de rivier de Marne.
De Seine meandert gracieus van de buurt van de Eiffeltoren aan beide zijden van het Bois de Boulogne naar het gebied bij Stade de France in Saint-Denis. Vanaf daar kronkelt de Seine door een vrij smalle vallei naar Rouen voordat ze bij Le Havre in zee uitmondt. Je ziet hetzelfde patroon van smalle valleien die door rivieren zijn uitgeslepen aan de oost- en zuidkant van het stadscentrum. Lees hier meer over het bekken van Parijs.
De hoogtekaart laat duidelijk zien hoe de rivier de Seine zich relatief diep in het landschap ten zuiden van Parijs heeft ingesneden om een smalle vallei te vormen langs plaatsen als Le Réveil Matin, Juvisy-sur-Orge en Corbeil-Essonnes. Leuk weetje: Le Réveil Martin is de plek waar de allereerste Tour de France van start ging in 1903. De rivier de Marne sneed ook een smalle vallei uit aan de oostkant van het stadscentrum en vormde zo de Val-de-Marne (letterlijk: vallei van de Marne). Bij Charenton-le-Pont mondt de Marne uit in de Seine.
De heuvel op
Als je de hoogtekaart hierboven nader bekijkt, zie je dat de Arc de Triomphe, Sacré-Coeur op Montmartre en het park Buttes-Chaumont op Butte Belleville bovenop lokale heuvels liggen. Deze relatief hoge heuvels worden omringd door de valleien van de Seine in het zuiden, de Marne in het oosten en tot slot een grote laaggelegen vlakte in het noorden. Deze grote laagvlakte strekt zich uit van het Stade de France in het westen tot ongeveer Claye-Souilly in het oosten. Bij Claye-Souilly sluit deze vlakte via een smalle doorgang aan op de vallei van de Marne.
Twee dingen zijn opmerkelijk aan deze laaggelegen vlakte. Ten eerste is deze vlakte relatief breed vergeleken met de valleien van de Seine en haar zijrivieren. Bovendien is het opmerkelijk dat er geen grote rivier in deze vlakte stroomt. Je vindt er alleen wat kleine stroompjes en smalle kanalen zoals het Canal de l’Ourcq. Je kunt je daarom afvragen hoe het mogelijk is dat er bij afwezigheid van een grote rivier zo’n grote vlakte is.
Geologen waren ook op zoek naar een goede verklaring hiervoor. Pas onlangs en na specifiek onderzoek vonden ze een goed antwoord op deze vraag. De aanwezigheid van gips en de rivieren de Seine en de Marne spelen een belangrijke rol.
Geologie van Parijs gevormd door gips
Dikke lagen gips zijn aanwezig in de ondergrond van de heuvels van Montmartre en Belleville. Gips is een zacht materiaal dat vaak als bouwmateriaal wordt gebruikt. Uit archeologisch onderzoek weten we dat de inwoners van Parijs in de Romeinse tijd al gips uit de ondergrond bij deze heuvels haalden om te gebruiken voor de bouw van huizen.
Vanwege de grote behoefte aan bouwmaterialen ging de gipswinning door tot halverwege de 19e eeuw. Ondertussen begon de groeiende stad ook de negatieve effecten van de gipswinning te ondervinden. De vele groeven belemmerden de uitbreiding van de stad vanwege problemen met de stabiliteit van de ondergrond. Plaatselijke bodemdaling als gevolg van de gipsgroeven komt vandaag de dag nog steeds veel voor in het noordelijke deel van Parijs. Voor de bouw van de Basiliek van Sacré-Coeur op de top van Montmartre rond 1875 was het nodig om talloze groeven in de ondergrond te vullen met puin en beton om een voldoende stevige fundering te krijgen om het enorme gewicht van de kerk te dragen.
De ineenstorting
Gips is een zacht mineraal van ionen van calcium en sulfaat. Het wordt gevormd op plaatsen waar een instroom van mineraalrijk water – zoals zeewater – sneller verdampt dan het kan wegstromen. Zo krijg je de zogenaamde evaporieten. Dit gebeurde ongeveer 35 miljoen jaar geleden op de plek waar we nu Parijs vinden. Omdat gips het resultaat is van de verdamping van zeewater, zal het ook relatief gemakkelijk oplossen wanneer het wordt blootgesteld aan water dat minder mineraalrijk is. Denk aan regenwater, rivierwater of ondiep grondwater. Dit gebeurde in de tijd dat de voorlopers van de huidige Seine, Marne en andere rivieren in Parijs arriveerden.
In gebieden waar gips in contact komt met mineraalarm water lost het geleidelijk op. Als gevolg van het oplossen van gips vormen zich gestaag groeiende holtes in de ondergrond. Op een gegeven moment kan het overgebleven gips het gewicht van het gesteente erboven niet meer dragen. De heuvel zal instorten.
Wegeten
We hebben al geleerd dat contact tussen mineraalarm water – bijvoorbeeld rivierwater – en gips zorgt voor een gestage oplossing van gips in de ondergrond. Als gevolg daarvan worden de bovenliggende geologische lagen onstabiel en storten ze zelfs in, zoals je in de afbeelding hierboven ziet. Dat is precies wat er gebeurde in de buurt van Rosny-sous-Bois, Gagny en Claye-Souilly, waar we nu de vlakte vinden. De voorgangers van de rivieren de Marne en de Seine aten het gips weg en openden nieuwe routes voor de rivieren om te stromen.
De Seine stroomt door Parijs, maar een alternatieve route langs de noordkant van Montmartre en Butte Belleville is belangrijk om de aanwezigheid van onze Olympische wegwedstrijdheuvels te verklaren. Het water op de noordelijke route kwam regelmatig in contact met de gipslagen daar. Het proces herhaalde zich. Ze losten op en dit zorgde ervoor dat steeds meer rots op die plaatsen instabiel werd. Het gesteente stortte in en viel in de rivier. Vanaf dat moment had de rivier de gelegenheid om dit puin via erosie verder af te breken en de overblijfselen naar zee te transporteren. Naarmate de tijd verstreek, ontwikkelde zich geleidelijk een steeds grotere laaggelegen vlakte aan de noordkant van Montmartre en Buttes-Chaumont.
Laatste heuvels die nog overeind staan
Het water van de voorlopers van de huidige Seine en Marne creëerde twee volwaardige routes door de regio Parijs. Zelfs bij hoog water was er voldoende capaciteit en ruimte beschikbaar voor het stromende water. Hierdoor hoefde het water het overgebleven gesteente, zoals de rotsen die Montmartre en Butte Belleville vormen, niet verder uit te hollen. Kortom, er was genoeg ruimte voor het water om de heuvels nu met rust te laten. De heuvels die overbleven zijn de restheuvels of, in het Frans, ‘buttes’.
De Butte Montmartre en Butte Belleville bleven gespaard van de erosie die zijn broertjes en zusjes rond de stad vlak maakten. Toch zullen er genoeg renners zijn die hadden gehoopt dat de voorlopers van de Seine en Marne ook deze heuvels zouden hebben opgeruimd. Het zou ze een hoop energie hebben bespaard op weg naar de finish. Wie echter op de top van de berg Olympus wil staan, moet op zijn minst deze resterende heuvels bedwingen. Wielrennen is immers vaak een gevecht tegen de geologie, ook in Parijs.
